بخشی از کارنامه بالندگی و تحول در حوزه، به تغییر در زیرساخت‌های ذهنی و نگرشی و معرفتی شایع در میان حوزویان و رهبران آن برمی‌گردد که آن را می‌توان «تحول در نگرش‌ها» نامید؛ از قبیل: نوع نگاه به دین و اهداف و مأموریت‌های آن، قلمروی دین و شریعت، وظایف عالمان دینی، معنای رسالت و مفهوم امامت، وظایف و شرایط خاص دوره غیبت، علم دینی و اسلامی، تمدن اسلامی و... تأثیرات وسیع و شگرف امام خمینی و انقلاب اسلامی در حوزه را می‌توان در این نوع تحول، طبقه‌بندی کرد.
حوزه‌های علمیه نیز همچون هر نهاد علمی آموزشی دیگر و نیز به دلیل رسالت مهمی که بر دوش آن است، برای حفظ شکوفایی و بالندگی خویش نیاز به اصلاح و بازنگری پیاپی دارند.

به گزارش «تابناک»، دگرگونی‌های فزاینده و شتابان علمی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در دنیا و در پی آن، راه یافتن اندیشه‌های جدید در جوامع اسلامی، تردیدی باقی نگذاشته که اگر حوزه‌های علمیه با دیرینه‌سالی و پشتوانه علمی و فرهنگی و جایگاه برجسته‌ای که در جامعه‌های اسلامی دارند، خود را متحول و بازسازی کنند، نقشی به مراتب مهمتر و دستاوردها و نتیجه‌های فراتر از آنچه اکنون وجود دارد، خواهند داشت.
در راستای تببین و واکاوی عناصر موثر پیشگام در تحول حوزه های علمیه با توجه به سفر رهبر انقلاب به شهر مقدس قم، حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی در مطلبی که برای «تابناک» فرستاده، نگاهی گذرا به این مسأله داشته که در پی می آید:

............................................................
وقتی سخن از تحول می‌گوییم، یعنی تغییرات گسترده‌ای که نتایج مشهود و متفاوتی در یک دوره زمانی نه چندان طولانی به ارمغان آورد؛ اما این تحولات می‌تواند هم در اساس و کلیت نظام حوزه ـ یعنی نگرش‌ها و اهداف و غایات آن ـ تصور شود و هم در عناصر و اجزای آن؛ به ‌ویژه در برنامه‌ها و منابع و فرصت‌ها.
بخشی از کارنامه بالندگی و تحول در حوزه، به تغییر در زیرساخت‌های ذهنی و نگرشی و معرفتی شایع در میان حوزویان و رهبران آن برمی‌گردد که می‌توان آن را «تحول در نگرش‌ها» نامید؛ از قبیل: نوع نگاه به دین و اهداف و مأموریت‌های آن، قلمروی دین و شریعت، وظایف عالمان دینی، معنای رسالت و مفهوم امامت، وظایف و شرایط خاص دوره غیبت، علم دینی و اسلامی، تمدن اسلامی و... تأثیرات وسیع و شگرف امام خمینی و انقلاب اسلامی در حوزه را می‌توان در این نوع تحول، طبقه‌بندی کرد.
اما بخش دیگری از تحولات حوزه، مرهون تغییر و ابداع در حوزه برنامه‌های آموزشی، تبلیغی، درسی، تربیتی و... بوده و تحرک و پویایی محتوایی و ارتقای کارکردهای آن را سبب شده و در واقع از نوع «تحول در برنامه‌ها» است.
همچنین جهش و تحول برخی از مقاطع تاریخی حوزه نیز، مرهون توسعه جدی امکانات و زیرساخت‌ها، منابع انسانی، کالبدی و فیزیکی، مالی و تشکیلات سازمانی و سرمایه‌های اجتماعی، به دست رهبران والاهمت حوزه‌ها و نتیجه آن «تحول در منابع و فرصت‌ها» بوده است.
اما اندیشه تحول و اصلاح حوزه‌های علمیه، سخن جدیدی نیست و از دیرباز اندیشه مصلحان و دلسوزان حوزه را به خود مشغول داشته است. تلاش‌های فراوانی از سوی عالمان دردآشنا در یکی از ساحت‌های یادشده تحول صورت گرفته؛ چندان که در توفیقات و حرکت رو به کمال حوزه‌ها، نمی‌توان از نقش والای آن‌ها چشم پوشید.
در عین حال، تحقیق نشان می‌دهد، بزرگانی بوده‌اند که در هر سه عرصه یادشده تحول به بالندگی و اصلاح حوزه همت گماشته‌اند و به لحاظ عمق و وسعت تغییرات و تأثیرگذاری، پیشگامان و پرچمداران تحول حوزه به شمار می روند.
از این روی، ضمن پاسداشت مجاهدات مراجع و بزرگانی همچون حضرات آیات: حاج آقا حسین بروجردی، سیدمحسن حکیم، امام خمینی، سیدابوالقاسم خویی، سیدعلی سیستانی و نیز مصلحانی در غیر موقعیت مرجعیت، از قبیل: علامه محمدرضا مظفر و علامه سیدمرتضی عسکری، نوشتار حاضر به فهرست اهمّ دیدگاه‌ها و اقدامات حضرات آیات: سیدمحمدهادی میلانی، شهید سیدمحمدباقر صدر (قدس‌سرهما) و رهبر معظم انقلاب (مدظله)، به عنوان مراجع پیشتاز و پیشگام در تحول حوزه پرداخته است. تکمیل این درآمد، نیازمند مجالی وسیع‌تر و زمانی فراخ‌تر است تا حق مطلب ادا شود.

آیت‌الله العظمی سیدمحمدهادی میلانی (1313 ـ 1395 ق)
مرجع بیدار حضرت آیت‌الله حاج سید محمدهادی میلانی در نجف و در خانواده اهل علم پا به هستی نهاد. اجداد او بخشی از سادات حسینی مدینه‌اند که به آذربایجان کوچیده‌اند و نیای مادری او آیت‌الله شیخ محمدحسین مامقانی از فقهای بزرگ و پارسای قرن چهاردهم هجری است.
وی پس از گذراندن مقدمات علوم دینی، در دروس سطح از استادانی چون شیخ ابراهیم سالیانی و سید جعفر اردبیلی و حاج میرزا علی ایروانی و شیخ غلامعلی قمی و شیخ ابوالقاسم مامقانی بهره جست. او همچنین از محضر اساتید بزرگی چون حضرات آیات: سیدابوالحسن اصفهانی، میرزا محمدحسین نائینی و آقا ضیاء‌الدین عراقی بهره‌‌های وافر برد و در طول بیست و سه سال حضور در دروس و محافل علمی این بزرگان بر آرا و نظریات دشوار فقهی و اصولی، پایه‌های علمی خود را استحکام بخشید.
تبحر وی در علوم عقلی مرهون شاگردی شیخ محمدحسین اصفهانی است؛ در علوم حدیث با آیت‌الله شیخ علی قمی مباحثه و مذاکره داشت و توانایی کلامی و تفسیری وی مدیون استاد بزرگ شیخ محمدجواد بلاغی بود و بعدها نیز در کنار فقه و  اصول، تفسیر تدریس می‌کرد.
حلقه درسی فقه و اصول ایشان بسیار با شکوه و مشهور به دقت عقلی و مهارت عرفی، و تسلط بر مبانی فقهی و اصولی بود و شاگردان فراوانی را تربیت کرد. تألیفات ایشان، علاوه بر رسائل و کتب پراکنده، تقریراتی است با نام «حاضرات فی فقه الإمامیه» در ده جلد، و کتاب نه جلدی «قادتنا کیف نعرفهم؟» حاصل یادداشت‌های ایشان در باب چهارده معصوم ـ علیهم السلام ـ و فضایل آن‌ها با استفاده از مدارک شیعه و سنّی. در ابعاد مرجعیت نیز ایشان در اعلام مواضع صریح علیه طاغوت و حمایت از انقلاب اسلامی پیشگام و متوجه اوضاع بین‌المللی مسلمین و حامی فعالیت‌های بین‌المللی تشیع بود.

دیدگاه‌ها:
• توجه به رسالت‌های جهانی حوزه‌ها
• ایجاد حساسیت در حوزه نسبت به اهمیت تبلیغ و هجرت‌های کوتاه‌مدت تبلیغی
• عطف توجه حوزه به ارتباط و تعامل با دیگر مذاهب اسلامی و مراکز علمی آن‌ها در کشورهای مصر، سوریه، اردن و...
• تأکید بر ضرورت ایجاد نظام و سازماندهی در محتوا، برنامه و مدیریت آموزشی حوزه
• تقویت روحیه همدلی و تقریب نسبت به گرایش‌های داخلی حوزه، همچنین با فضاهای دانشگاهی، نویسندگان غیرمعاند، متفکران دیگر مذاهب و...
• پیوند ارگانیک میان مرجعیت و حوزه

اقدامات:
• تدوین و اجرای برنامه آموزشی منسجم و پیوسته، متفاوت از مراحل، سنوات و محتوای آموزشی رایج با اشراف ایشان
در این طرح، آموزش‌های حوزه در پنج مرحله صورت می‌گرفت: 
مرحله نخست؛ دوره سه ‌ساله مقدمات، شامل ادبیات عربی، صرف و نحو و تجزیه و ترکیب، منطق، خط، املا و انشا، ریاضیات، حفظ قرآن، دعاهای وارده و احادیث اخلاقی.
مرحله دوم؛ دوره سه‌ ساله شامل: بلاغت، اصول فقه در حد معالم، فقه در حد شرح لمعه، عقاید در حد باب حادی عشر و تاریخ.
مرحله سوم؛ دوره پنج ‌ساله شامل: آموزش رسائل و کفایه در اصول، مکاسب در فقه، شرح تجرید در اعتقادات، ادیان و مذاهب و تفسیر.
مرحله چهارم؛ دوره چهار ساله تخصصی فقه و اصول.
مرحله پنجم؛ تخصص و تحقیق در سایر علوم اسلامی به حسب ذوق و علاقه

• ایجاد برنامه‌های منظم تبلیغی و اعزام
• ابداع کارگاه‌های عملی نویسندگی، خطابه، مناظره تحت نظارت
• توسعه آموزش‌های مهارتی معطوف به رسالت حوزویان (خطابه، نویسندگی، ترجمه و ...)
• تفکیک برنامه، سنوات، شرایط و مراکز آموزشی علوم اسلامی به عمومی و تخصصی
• طراحی برنامه آموزشی ویژه برای علاقمندان غیرحوزوی علوم اسلامی
• تأسیس یا مشارکت در تأسیس مدارس علمیه جدید، وسیع و مجهز به امکانات آموزشی جدید در مشهد، قم و... (امام صادق، مدرسه عالی حسینی، مدرسه حقانی و ...)
• سامان‌دهی دروس جاری، ایجاد کرسی‌های جدید درسی حول اساتید برجسته
• ایجاد هسته‌ها و مراکز ویژه مطالعات و مناظرات بین مذهبی و بین ادیانی
• حمایت مالی، اجتماعی و محتوایی از ایده‌های نوی فضلای جوان حوزه در قم و مشهد
• توسعه جدی منابع مالی حوزه و خدمات رفاهی و تسهیلات مالی برای حوزویان
• ایجاد بسترهای اطلاع‌رسانی و تعاملی برای آشنایی و ارتباط حوزه با خارج از مرزهای مذهبی و ملی
• حمایت از تجدید و توسعه فضاهای آموزشی، کتابخانه‌ای و ستادی علوم اسلامی

آیت‌الله العظمی شهید سیدمحمدباقر صدر (1353 ـ 1400 ق)